Ik heb het altijd merkwaardig gevonden hoe makkelijk – zoals Jacobi het voorstelde – Lessings Ἓν καὶ Πᾶν, Een en Alles, aanvaard werd als uiting van zijn ‘Spinozisme’ en aldus Spinoza als aanhanger van de aloude “Al-eenheid”-theorie, als filosofie over de eenheid van alle zijn, inclusief alle verscheidenheid; anders gezegd dus: eenheid van alles. Dat alleen op zich genomen typeert redelijk zijn een-substantie-leer, maar er is het risico dat allerlei vroegere connotaties meekomen die niet des Spinoza’s zijn.
Ἓν καὶ Πᾶν heeft heel oude papieren: gaat terug op Heraclitus “uit alles een, uit een alles.” Toshimasa Yasukata heeft in “Lessing's Philosophy of Religion and the German Enlightenment”* laten zien dat Lessing drie verschillende Griekse formules hanteerde: in een eigenhandig geschreven notitie uit 1780 staat hen ego kai panta; vervolgens zoals Alexander Altmann en Erwin Quapp recent aantoonden, hen ego kai pan [Ik ben Een en Alles]. De derde formule, afkomstig van Jacobi’s rapportage, hen kai pan, duidt niet op een Spinozistisch pantheïsme maar op een panentheïsme van een meer spiritualistische aard. Het is riskant dit nog als Spinozisme te zien (het is het vertrekpunt voor Herman De Dijn om er Spinoza’s systeem als transcendent mee te typeren). Volgens Yasukata moet op filosofische en linguïstische gronden hen ego kai panta Lessing’s meest authentieke formule geweest zijn die suggereert dat de wereld (panta) en God (theos) bemiddeld worden door de eerste persoon “Ik” (ego). Op grond hiervan zou Lessings zienswijze het best getypeerd kunnen worden als “pantaentheïsme”.
Het risico van hen kai pan met Spinoza – die die term nooit gebruikte – in verbinding brengen is hem zo te koppelen aan het hermetisme van Hermes Trismegistos aangevuld met kabbalisme en de idee van de ‘Wereldziel’, zoals het vooral door Giordano Bruno was verspreid, waarvoor de Duitse vroeg-romantici grote belangstelling hadden.
Met vreugde ontdekte ik dat hierover recent een uitvoerig boek is verschenen van de Hongaar Miklós Vassányi die dit uitgebreid uiteenrafelt en laat zien dat Spinoza’s filosofie incompatibel is met de Anima Mundi-(Wereldziel-)theorie (jammer genoeg wel weer ‘n flink prijzig boek)
Miklós Vassányi, Anima Mundi. The Rise of the World Soul Theory in Modern German Philosophy. Springer, 2011, ISBN 978-90-481-8795-9
[books.google geeft ruim 80 hits op Spinoza]
