Tot nog toe had ik alleen van verhalen en toneelstukken gehoord waarin Spinoza verliefd geweest zou zijn op Clara, de dochter van zijn leraar Franciscus van den Enden. Nu trof ik een verhaal, waarin hem de dochter van Morteira als vrouw was bedacht.
In zijn boek Exile In Amsterdam: Saul Levi Morteira's Sermons to a Congregation of "New Jews" [Hebrew Union College Press, 2005] vat Marc Saperstein een verhaal samen over Morteira en Spinoza dat hij ontdekt had via Shmuel Feiner's Haskalah and History (Oxford, 2002). Het betreft een verhaal van een Haskala schrijver uit de jaren 1870.
Dat verhaal droeg de titel "Ha-Perud" ("De scheiding"). Het begint met een beschrijving van "R. Moses Morteira" in zijn studeerkamer. De karakterisering is bepaald niet onsympathiek: van de rabbijn wordt gezegd dat hij een godvrezende en vrome man is, zichzelf verloochenend op 't ascetische af; toegewijd aan de studie van de Kabbala en het traditionele geloof, maar ook aan zijn enige dochter, van wie de moeder in het kraambed stierf.
Dan kondigt zijn knecht de komst aan van Baruch, een knappe jonge man. De rabbijn confronteert hem met berichten dat hij het geloof in God verlaten zou hebben en openlijk de traditionele joodse viering van de sabbat en de spijswetten zou hebben verworpen.
Dit wordt uitgedrukt met aanzienlijke pijn, want de jonge man was de leerling, voor wie de rabbijn een diepe genegenheid had. Inderdaad, hij zag deze student als een waardige kandidaat om hem in het rabbinaat van Amsterdam op te volgen, alsook om zijn dochter te trouwen.
Baruch verdedigt zich, met nadruk te leggen op de innerlijke strijd die hij heeft doorgemaakt; hij zou niet in staat zijn z’n nieuwe opvatting over God te verlaten; hij legt uit hoe hij afstand van de traditionele sabbat en spijsvoorschriften heeft genomen, maar verkondigt tevens dat hij nooit zijn godsdienst zal verlaten. Morteira smeekt hem om zijn theologische standpunten voor zich te houden, maar als Baruch niet bereid is om een stap terug te doen, antwoordt de rabbijn in woede: "Ga dan op de manier waarvoor je gekozen hebt, dat zal je naar de eeuwige verdoemenis leiden."