Vermeers doek De Schilderkunst als model voor de TIE

Willi Goetschel geeft in het tweede hoofdstuk, Understanding understanding, van zijn Spinoza’s Modernity (2004) een intrigerende analyse van Spinoza’s epistemologie, zoals hij die ontwikkelde in zijn Tractatus de intellectus emendatione et de via qua in veram rerum cognitionem dirigitur (TIE, Verhandeling over de verbetering van het vertstand en over de weg waarlangs dit het beste tot de ware kennis der dingen geleid wordt). Goetschel begint dat hoofdstuk met zijn analyse van het schilderij van Johannes Vermeer, dat zich na zijn dood nog in zijn atelier bevond (“…warinne wert uytgebeeld de schilderconst”).

Daar dit jaar de voorjaarscursus die de Ver. Het Spinozahuis zal geven over de TIE zal gaan, vind ik het wel geschikt om deze eerste dag van het nieuwe jaar te beginnen met dit schilderij van Vermeer en wat Willi Goetschel daarover schrijft.

In een blog van 22 juli 2008, heb ik eens bij elkaar gebracht wat zoal aan publicaties (en speculaties) te vinden was over Spinoza en Vermeer. Er is geen snipper evidentie dat ze van elkaars bestaan op de hoogte waren, maar ze waren tijdgenoten – beiden in 1632 geboren. Vermeer hield zich bezig met kunstfilosofie en met optiek; hij gebruikte de camera obscura. Mariët Westerman wijst er in een Rijks-museum-dossier (2004) bij dit schilderij op dat Vermeer een ‘onderzoeksschilder’ kan worden genoemd, iemand die bij elk werk ontdekkingen deed. Hij streefde naar kennis – volgens Samuel van Hoogstraten ‘het sieraad der schilder’. Wat Vermeer boeiend maakt is de manier waarop hij gedachten in visuele termen lijkt om te zetten, aldus Westerman. Hij was een van die moderne kunstscheppers die moderne kunst maakte, zoals Gerard de Lairesse die in zijn Groot schilderboek (1707) omschreef als: “een kunst van ideeën”.

Zoals Christiaan Huygens het raadsel van Saturnus oploste door behalve zijn telescoop ook de lens van z’n verstand op een gestructureerde manier te gebruiken, waardoor hij kon zien wat anderen niet zagen, zo zou ook Vermeer op deze wijze werken volgens Robert D. Huerta in Giants of Delft. ¹)