Zoals Spinoza het sterke belang van associatie behandelt, in
2/18 het principe bespreekt en in het bijbehorende scholium met voorbeelden de werking
van het geheugen toelicht, het in 3/14 nóg eens brengt [“Als de geest eenmaal door twee affecten tegelijk is aangedaan, dan zal
hij later, wanneer hij door een van beiden wordt aangedaan, ook door de andere
worden aangedaan;” vert. Krop, licht gewijzigd] en er in het begin van het Vijfde
deel gebruik van maakt voor het in gang zetten van een gedragsverandering, is
voor mij slechts een aanleiding om de lezer van dit blog mee te nemen in een recente
heerlijke associatie. 2/18s, waarin hij de voorbeelden van verschillende
associaties behandelt die een boer resp. een soldaat hebben bij het zien van
paardensporen in het zand, eindigt Spinoza met de algemene conclusie: “Iedereen
springt zo overeenkomstig de manier waarop hij gewend is de beelden der dingen te
rangschikken, van de ene op de andere gedachte over.”
Hier dan mijn associatieve ervaring, want ik ben in mijn
langjarige omgang met Spinoza geneigd veel met hem in verband te brengen. Maandagavond waren we met
onze SKL bijeen om de eerste hoofdstukken van de TTP, over profetie en over
profeten, te bespreken. Een van de deelnemers overhandigde mij een dubbelCD van
Archiv Produktion met Heinrich Ignaz Franz von Biber (1644-1704) Die Rosenkranz-Sonaten, uitgevoerd door
Musica Antiqua Köln o.l.v. Reinhard Goebel, tevens de bespeler van de barokviool,
die door Biber voor elk van de 15 sonates een andere stemming meekreeg – iets
dat nogal uniek is in de geschiedenis van het vioolspel. Vooral wees hij me op
het laatste stuk, waarin de viool, weer teruggezet in de standaardstemming in
quinten, solo wordt gespeeld in een Passacaglia in G kl. (of zoals Biber zelf
schreef: Passagalia) met variaties op vier basisnoten.
Gisteren ben ik grote delen van de dag bezig geweest met het
luisteren naar deze sonaten, die ik wel gekend heb, maar vele jaren niet meer
had gedraaid. Nu genoot ik ervan als van een nieuwe ontdekking. En op internet
ging ik op zoek naar andere uitvoeringen van met name deze Passacaglia. Vaak
wordt deze aangeduid als “Beschermengel” [Schutzengel/The
Guardian Angel/L'Ange gardian], maar van Von Biber zelf is die
benaming niet; wel zette hij bij elke sonate en ook bij de Passacaglia een kleine
kopergravure die hij – zo werd in 2008 ontdekt – ontleende een aan blad van de
Rosenkranz-Bruderschaft. De Rozenkranssonates en Passacaglia werden nooit
gedrukt, maar in een fraai handschrift opgedragen aan de Vorst-Aartsbisschop, bij
wie Biber als Hof- en Domkapellmeister in dienst was: Maximilian Gandolf Graf
von Khuenburg. Toen het handschrift in 1890 ontdekt werd in de Bayerische
Staatsbibliothek bleek het titelblad verloren te zijn gegaan, zodat er geen
zekerheid is over de datum van ontstaan en opdracht, maar ook van de naamgeving.
Toen ik op wikipedia zag dat wordt aangenomen dat het uit 1676* stamt,
was daar meteen mijn associatie: het jaar waarin Leibniz Spinoza in Den Haag bezocht.
En vanaf dat moment koppel ik deze Passacaglia aan deze ontmoeting. Ik wil u
uitnodigingen in de vele schitterende dubbelgrepen een discussie tussen beide
wijsgeren te horen. Hierna haal ik dit blog diverse schitterende uitvoeringen
naar binnen en tot slot na de Passacaglia door Reinhard Goebel, de complete
dubbel-CD met Reinhard Goebel en zijn Musica Antiqua Köln, die ook op
Youtube te vinden zijn.
Rachel Podger speelt de Passacaglia in G. kl. uit Die Rosenkranz-Sonaten van Heinrich Ignaz Franz von Biber, op barokviool live in 't Bimhuis Amsterdam, uitgezonden door VPRO Vrije Geluiden op 29 november 2015 en op 1 december 2015 op Youtube gezet.