Vooral als ik in de boeken van Jonathan Israel over de Radicale Verlichting lees, overvalt mij dat verbaasde en vervreemdende gevoel. Gisteren heb ik weer enige hoofdstukken uit het eerste deel herlezen en ik kreeg het weer: die verbazing erover hoeveel vrijdenkerij en kritiek op het transcendente godsbeeld al in de 17e eeuw ontwikkeld werd – door Spinoza vooral en het meest systematisch. Terwijl in andere kringen de eigen zienswijze gewoon doorging.
Mijn verbazing betreft het gegeven dat er zulke voor elkaar tamelijk gesloten kringen bleven bestaan aan wie dit alles haast geruisloos voorbij ging en die eeuwenlang hun eigen geloof en wereldbeeld bleven belijden en aanpassen. Er ging groeiend seculariserend effect van het kritische vrijdenken uit, maar toch, zolang bleef en blijft het christelijk geloof voortbestaan.
Ik ben geboren en opgegroeid in een eenvoudig en sterk katholiek gezin in het indertijd tamelijk katholieke Beverwijk. Mijn ouders waren uit het zeer katholieke Bergen op Zoom na hun huwelijk in augustus 1940 naar Beverwijk verhuisd omdat mijn vader een baan als onderhoudsmonteur bij de Hoogovens in Velzen had verworven. Daar werd ik keurig vijftien maanden later geboren als eerste in een gezin waarin nog drie broers en drie zusters zouden komen. Ik ga hier niet mijn hele biografie vertellen. Het gaat mij erom uit eigen ervaring vast te stellen hoe het die katholieke kringen lukte, via de verworven religievrijheid en onderwijswet te 'emanciperen' – zoals ze zelf hun geestelijke verslaving benoemden – en een compleet eigen zuil op te zetten als een veilige omgeving voor het doorgeven en ontwikkelen van hun eigen eeuwenoude wereldbeeld: