Ludwig Feuerbach (1804 – 1872) benadrukte in 1842 in zijn Notwendigkeit einer Reform der Philosophie, dat het christendom aan z'n einde gekomen was en dat de democratische staat nu zonder de overgeleverde kerk een religieuze taak op zich moest nemen. Het dualisme tussen regnum en sacerdotum ging voor hem over in een alomvattend politiek begrip,
"Denn religiös müssen wir werden – die Politik muβ unsere Religion werden." 1
Wie hoort hier doorheen Spinoza niet duidelijk mee klinken?
Hier nog een citaat uit datzelfde Notwendigkeit einer Reform der Philosophie (1842)
An die Stelle des Glaubens ist der Unglaube getreten,
an die Stelle der Bibel die Vernunft,
an die Stelle der Religion und der Kirche die Politik,
an die Stelle des Himmels die Erde,
des Gebets die Arbeit,
der Hölle die materielle Not,
an die Stelle des Christen der Mensch.
Heeft Feuerbach – het citaat zo vormgeven – daarin dan niet zijn Spinozagedicht verborgen? Maar zelf liet hij het gewoon zo afdrukken:
