Heerlijk fietsen over de Elspeetsche Heide. Ik kom hier nu
al heel wat jaren en in alle seizoenen of weersomstandigheden blijft het een
boeiend gebied. Maar ondanks het geweldige uitzicht hou ik ook het asfalt in de
gaten voor eventuele overstekende reptielen.
En dan zie ik iets op de verharde weg liggen!
Op mijn knieën maak ik een paar plaatjes van
de duidelijk overreden levenloze salamander. Op de buik is een gevlekt oranje zwart gevlekt patroon
te zien. Bij het omdraaien van het dode
dier valt meteen de duidelijke lichtgele streep in het midden van de rug op. Het is een Italiaanse kamsalamander (Triturus
carnifex). De Italiaanse kamsalamander
stond al langer op mijn verlanglijstje maar dat deze meteen zo plat is als een
pizza moest zijn had ik niet omgevraagd. Dit exemplaar geeft aan dat, exoot of niet, ook last heeft van verharde wegen en fietspaden.
Deze soort werd voor het eerst
wetenschappelijk beschreven door Josephus Nicolaus Laurenti in 1768. Hij was Oostenrijkse
arts, natuuronderzoeker, herpetoloog en zoöloog. Hij heeft diverse baanbrekend
werk gepubliceerd op het gebied van herpetologie. De gele streep op de rug is een
onmiskenbaar kenmerk van de Italiaanse kamsalamander
om ze te onderscheiden van onze inheemse kamsalamander (Triturus cristatus). De maximale lengte van de Italiaan is ongeveer
15 centimeter inclusief staart, de mannetjes en vrouwtjes worden ongeveer even
lang. De huid is vrij glad, in de waterfase die duurt van de lente tot mei tot
augustus krijgen de mannetjes een duidelijk zichtbare rugkam die lager is dan
die van de kamsalamander, maar heeft spitsere punten. Andere verschillen met
deze soort zijn de doffe en lichtere kleuren, de relatief gladde huid en het
ontbreken van wit gespikkelde flanken, die de kamsalamander wel heeft. In de
paartijd krijgen mannetjes blauwe vlekken op de flanken. De Italiaanse kamsalamander
komt van nature voor in een groot deel van zuidoostelijk Europa; in Albanië, Bosnië,
Duitsland, Griekenland, Hongarije, Servië, Montenegro, Kroatië, Macedonië,
Oostenrijk, Zwitserland, Slovenië ,
Tsjechië en uiteraard Italië. In de
meeste delen van het natuurlijke verspreidingsgebied gaat het niet goed met de
Italiaanse kamsalamander. Het habitat bestaat uit wateren met veel onderwater vegetatie,
zowel in weidegebieden als bossen, over het algemeen van 800 tot 1600 meter
hoogte. Soorten die in het zuiden van het verspreidingsgebied leven zijn meer
afhankelijk van de neerslag vanwege de droogte in de zomer, ook houden deze
exemplaren geen winterslaap. Deze soort is uitgezet in Portugal,
Frankrijk, Groot Brittannië en tenslotte
ook nog in Nederland. Dat ik de
Italiaanse kamsalamander hier tegenkom is niet verwonderlijk. Net als in de
andere landen waar de soort is geïntroduceerd
blijkt dat deze soort zich ook hier goed kan aanpassen aan nieuwe
omstandigheden. Ook op de Veluwe doen ze
het niet slecht.
Tot op heden is de
verspreiding van Italiaanse kamsalamanders beperkt tot de Veluwe, grofweg in de
driehoek Apeldoorn, Nunspeet en Epe. Het kerngebied lijkt te liggen ten westen van het
dorp Vaassen. Bij inventarisaties op de Veluwe zijn er in enkele poelen, vennen,
tuinvijvers Italiaanse kamsalamanders
aangetroffen. Zowel in water als op het land. In 2003 is er voor het eerst succesvolle voortplanting geconstateerd. In
2005 is er gericht onderzoek uitgevoerd op de Veluwe. Hierbij zijn 44 poelen en
vennen bemonsterd. In slechts vijf
poelen werden daadwerkelijk Italiaanse kamsalamanders aangetroffen. Deze
voortplantingsplaatsen zijn in drie verschillende gebieden in te delen; twee
poelen op het Kroondomein ten westen van Apeldoorn, een poel ongeveer 6,5 km
noordelijker en twee poelen nog 4,5 km noordelijker op het landgoed Tongeren,
waar de Italiaanse kamsalamander samen met de kamsalamander voorkomt. Veel
recenter onderzoek in 2012 geeft aan dat de populatie op de Veluwe aan het
groeien is. Het aantal bekende vindplaatsen van deze soort staat nu 34 op locaties. De oorsprong van deze
salamanders is hoogstwaarschijnlijk een tuincentrum annex botanische vijvertuin
ten westen van Vaassen, waar de dieren in de jaren 70 zijn verkocht en van
waaruit ze kunnen zijn ontsnapt. Het is niet ondenkbaar dat ze ook bewust of onbewust zijn uitgezet door hobbyisten die deze dieren
in gevangenschap in terrarium of tuinvijver hielden. Tijdens die onderzoeken
kwam men er ook achter dat de Italianen
met hun vurig temperament ook met de inheemse vrouwtjes de poel delen. En ik ga
er van uit dat de inheemse mannetjes ook voor de Italiaanse
schonen zijn gevallen. Deze wederzijdse gevoelens bij deze gemengde huwelijken
zorgen voor nakomelingen. Sommige herpetologen zien dit als een regelrechte
ramp: Kruisingen tussen de twee soorten
zijn in het veld al bijna niet te herkennen. Alleen met DNA-onderzoek is vast
te stellen of een salamander 'puur' is of een bastaard. De biologen
bemonsterden salamanders uit elf poelen. In drie poelen leefden uitsluitend
Italiaanse kamsalamanders, in één poel louter inheemse. De overige zeven poelen
werden bewoond door salamanders van gemengde afkomst. De vermenging is een
probleem, vinden de onderzoekers. De kamsalamander staat op de Rode Lijst van
bedreigde diersoorten. Ze pleiten ervoor om de Italiaanse kamsalamanders van de
Veluwe te verwijderen. Met uitspraken: "De verspreiding van Italiaans DNA onder Nederlandse salamanders
moet daarom voorkomen worden. De Nederlandse kamsalamander genenpoel raakt zo
langzaamaan vervuild met Italiaans DNA. Het zuiveren van het genetisch
vervuilde gebied van buitenlandse genen". De media en internet staan bomvol vol met
"wilders-achtige" verhalen van
deze in hun ogen onwenselijke situatie. Maar er zijn ook onderzoekers die zo sterk hun
twijfels hebben. In Engeland hebben zich
in het wild populaties gevormd. Dit is ontstaan door grootschalige
import voor de dierenhandel en laboratoria. De populatie in Birmingham heeft zich in ieder
geval over een afstand van 600 m uitgebreid naar andere tuinvijvers. De
populatie in Surrey is nader onderzocht om na te gaan in hoeverre de
kamsalamander werd verdrongen door de Italiaanse kamsalamander. Dit onderzoek toonde aan dat er weliswaar
hybridisatie tussen beide soorten plaatsvindt, maar dat er geen aanwijzingen
zijn dat de hybriden of de Italiaanse kamsalamander zich verder in de omgeving
uitbreiden.
Mogelijk kunnen zij niet concurreren met de inheemse soort, die er
met sterke populaties voorkomt. Ook kan de verminderde vruchtbaarheid van de
hybriden in het nadeel werken van de Italiaanse kamsalamander. In Zwitserland
is tussen 1987 en 1997 nauwelijks een verschuiving waargenomen. De onderzoekers
wijzen er dan ook op dat de verandering van het landschap en de verstoring van
bestaande poelen veel belangrijkere factoren zijn voor de achteruitgang van de
kamsalamander dan de invloed van de uitgezette Italiaanse kamsalamander. Ook in
Nederland zijn genuanceerde geluiden te horen: "Er is wat voor te zeggen om
oorspronkelijke genetische variatie te beschermen. Door vermenging verliezen kamsalamanders
misschien soorteigenschappen die uniek zijn voor het Nederlandse klimaat en
omgeving. Aan de andere kant zijn salamanders misschien gebaat bij nieuw
genetisch materiaal. Op grond van dit verspreidingsonderzoek zou ik niet direct
overgaan tot uitroeiing van Italiaanse kamsalamanders." Een andere
onderzoeker met een bredere blik zegt:
" Ook de Italiaanse kamsalamander is een kwetsbare diersoort. In de
bedding van de rivier de Po zijn populaties uitgestorven. En ook in Montenegro
en op de Balkan neemt deze salamandersoort af.
Als je besluit om Nederland van
carnifex te zuiveren, open je in feite de jacht op een Europese soort die in
grote delen van zijn leefgebied beschermd is". Dan rijst bij mij de vraag:
"Hoe zit dat met onze Europese eenheid?" Het is een gegeven dat op de
enige plek waar de leefgebieden van deze twee salamandersoorten elkaar
ontmoeten, in Oostenrijk en het zuidoosten van Duitsland, verdringt de ene
soort de andere niet, maar kruisen ze. Wanneer betitel je een soort als exoot?Opvallend
genoeg blijkt dat uit DNA onderzoek dat "onze" inheemse
kamsalamanders afstammen van een populatie salamanders die ten tijde van de
laatste IJstijd in de Karpaten leefden. Cristatus
had gewoon geluk en leefde in de meest noordelijke ijsvrije enclave. Toen de
ijskappen smolten, had hij een voorsprong op de rest. Als de geschiedenis iets anders was gelopen,
zou carnifex nu de 'inheemse' Nederlandse kamsalamander zijn geweest. Rassen-
en of soortenscheiding op deze manier gaat voor mij een beetje te ver. Zeker de
uitvoering die daar uit volgt doet me te
veel aan wereldhistorische menselijke dwalingen denken. Door deze
"zulässige Beseitigung" discussies wordt de kern van het probleem
niet aangepakt namelijk de wereldwijde legale en illegale handel in planten en
dieren. Als dat probleem bij de wortel wordt aangepakt dan kunnen we weer
verder praten. De doodgereden Italiaanse kamsalamander op de verharde weg (rood pijltje) bevindt
zich tussen twee bekende voortplantingspoelen (rode bolletjes). De dichtsbijzijnde voortplantingspoel bevindt zich ongeveer op 800 meter afstand van de doodgereden italiaanse kamsalamander. Terwijl ik aan de oever sta van deze poel met
alle mogelijke variaties van kamsalamanders wens ik ze met of zonder een
vleugje Italiaanse DNA al het geluk van deze wereld toe. En de onderzoekers die
zich hier mee bezig houden wens ik veel wijsheid toe.
