“The most important Spinozistic clandestine text written by a German is the anonymous Symbolum sapientiae or Cymbalum mundi.” [Winfried Schröder]
Symbolum sapientiae
was een van de eerste atheïstische teksten in de moderne betekenis van de term.
Het werd voorafgegaan door wat als eerste atheïstische tekst wordt gezien, Theophrastus redivivus, dat in het midden
van de 17e eeuw, waarschijnlijk in Frankrijk, het licht zag. De
eerste tijd gingen deze teksten als clandistien manuscript in een kleine kring rond,
soms werden ze illegaal gedrukt. Ze hadden behoorlijke invloed op latere
atheïstische intellectuelen – het gewone publiek bleven ze onbekend. De term ‘atheïsme’
kwam in die tijd al wel voor, maar nog niet in de moderne betekenis; het was in
de aanvang een alternatief voor ‘impietas’ en stond voor blasfemie,
heterodoxie, antclericalisme en allerlei onbehoorlijk gedrag. Pas via de
genoemde geschriften krijgt atheïsme de betekenis dat het bestaan van God
geloochend wordt, meestal met toevoegingen als ‘athéisme à la rigueur’ of ‘atheismus
consummatus’. De mogelijkheid om werkelijk atheïst te zijn werd overigens tamelijk
algemeen verworpen – dat kon niet waar zijn. Pas Pierre Bayle (1647-1706) schreef
voor het eerst erover dat een samenleving van atheïsten mogelijk kon zijn. Hij
omschreef, zoals bekend, Spinoza als deugdzame atheïst, wat voor velen nog als
oxymoron klonk.
De naam die tegenwoordig het meest met ‘t Symbolum sapientiae verbonden wordt, is Winfried
Schröder. Hij is een van de sprekers op de komende jaarvergadering van de VHS op 6 juni,
waar hij zal spreken over “Spinoza en zijn radicale volgelingen” {zie aan het
eind de omschrijving van zijn lezing]. Het is de aanleiding voor wat speurwerk
waaruit dit blog resulteert.
